با اختلال زوال عقل بیشتر آشنا شویم

دمانس یا زوال عقلی یک بیماری منحصر به فرد نیست. بلکه یک اصطلاح عمومی برای توصیف مجموعه‌‌ای از نشانه‌هاست که شامل اختلال در حافظه، ارتباط و قوه تعقل است. با اینکه با افزایش سن در هر فرد، میزان ابتلا به زوال عقلی نیز بیشتر می‌شود اما در هر صورت این اختلال قرار نیست جزو فرآیندهای پر رنگ در بدن انسان‌ها محسوب شود و می‌توان جلوی آن را گرفت. در ادامه این یادداشت قرار است نگاهی داشته باشیم بر نشانه‌ها، مراحل و انواع اختلال زوال عقلی.

در هر چهار ثانیه، ابتلای یک نفر به این بیماری تشخیص داده می‌شود و افراد مسن، بیشترین اعضای جامعه آماری مبتلایان به دمانس را تشکیل می‌دهند. نزدیک به ۴.۷ میلیون نفر بالای ۶۵ سال به بیماری آلزایمر تنها در ایالت متحده در سال ۲۰۱۰ میلادی دچار ‌شده‌اند.

پس از نزدیک به ۱۰ سال، قطع به یقین این رقم در سال جاری به مراتب بیشتر از چیزیست که در گذشته گزارش شده است. متخصصین و دانشمندان از افزایش روزافزون این عارضه ابراز نگرانی می‌کنند و با این حال در تلاش هستند با تدابیر مختلف جلوی پیشرفت این اختلال را بگیرند.

نشانه‌های دمانس

یک فرد مبتلا به دمانس قرار نیست تمام نشانه‌ها را یکجا داشته باشد. اگر چندین نشانه در یک فرد تشخیص داده شود، پزشکان اغلب حکم ابتلا به این بیماری را می‌دهند. البته بسیاری از مبتلایان و حتی اطرافیان‌شان از نشانه‌های این بیماری ابراز بی‌اطلاعی کرده و شاید حتی با علم به دانستن برخی نشانه‌ها، اقدامی جهت حل این معضل نمی‌کنند. نکته حائز اهمیت اینجاست همانطور که اشاره کردیم اختلال دمانس و فاکتور «سن» نسبت کاملا مستقیمی با یکدیگر دارند. اما نشانه‌های این اختلال چیست؟

نقص در حافظه: فرد یک سوال را چندین و چند مرتبه می‌پرسد. گویا پاسخی نگرفته است.

چالش در انجام کارهای روزمره: به عنوان مثال در تهیه و طبخ خوراک احساس ناتوانی می‌کند.

اختلال در ارتباط: کلمات ساده‌ای را به کرات فراموش یا حتی از کلمات اشتباه برای توصیف استفاده می‌کند.

فراموشی: در کوچه و خیابان‌های آشنای شهر احساس می‌کند گم شده.

اختلال در قوه فکری: به عنوان مثال حساب و کتاب‌های مالی را اشتباه محاسبه می‌کند.

جابه‌جایی اشتباه اشیا: موقعیت صحیح اشیای دم دستی مثل کلید یا کیف پول را فراموش کرده یا آنها را جای اشتباهی قرار می‌دهد.

تغییر رفتاری: خیلی اتفاقی خلق و خوی فرد تغییر پیدا می‌کند و ناگهان خوشحال، عصبانی یا حتی غمگین می‌شود.

تغییر شخصیتی: از یک فرد خوش‌بین و پرانرژی به یک  فرد افسرده و شکاک بدل می‌گردد.

کاهش انگیزه شخصی: برای انجام یک فعالیت یا رفتن به یک مکان خاص، علاقه و انگیزه کمتری از خود نشان می‌دهد.

مراحل دمانس

دمانس به چهار مرحله کلی طبقه‌بندی می‌شود:

اختلال شناختی خفیف: بیمار از مشکلات حافظه و فراموشی رنج می‌برد. این مرحله در اکثر انسان‌ها با پا به سن گذاشتن روی می‌دهد و الزاما باعث روبه‌رو شدن با یک بیماری گسترده و تکامل‌یافته نمی‌شود.

دمانس خفیف: در این مرحله افراد اختلالاتی را تجربه می‌کنند که فعالیت‌های روزمره‌شان را درگیر می‌کند. از نشانه‌های این مرحله می‌توان به اختلال حافظه، پریشان حالی، تغییرات شخصیتی، گم شدن و چالش در برنامه‌ریزی اشاره کرد.

دمانس متوسط: زندگی روزمره به چالش بیشتری در افراد مبتلا به این مرحله تبدیل می‌شود و آنها برای کارهای شخصی خود به کمک بیشتری نیاز پیدا می‌کنند. نشانه‌های این مرحله شباهت زیادی به مرحله پیشین دارند اما گسترده‌تر هستند. تغییرات شخصیتی به صورت قابل توجهی در افراد قابل مشاهده است و بیماران بدون تحریک خاصی عصبانی یا حتی بدبینانه رفتار می‌کنند. در این مرحله افراد از مشکلات خواب نیز رنج می‌برند.

دمانس حاد: در این مرحله نشانه‌ها به طرز چشمگیری بدتر می‌شوند. تا جایی که بیمار احتمال دارد در ارتباط برقرار کردن با دیگران ناتوان ظاهر شود. همچنین در این مرحله فرد کنترل ادرار و مدفوع خود را از دست می‌دهد.

انواع دمانس

دمانس انواع و اقسام مختلفی دارد و این لیست بلند بالای ذیل، رفته رفته در طول سالیان متمادی تکمیل شد:

بیمار آلزایمر: به علت اختلال در چند پروتئین خاص، پلاک‌هایی بین سلول‌های در حال مرگ مغزی تشکیل می‌شود و زمینه را برای ابتلا به بیماری آلزایمر فراهم می‌کند. بافت مغزی در فرد مبتلا به آلزایمر، سلول‌های عصبی فعال کمتری نسبت به یک فرد سالم دارد. همچنین به نظر می‌رسد اندازه و ابعاد مغز رفته رفته کوچک‌تر نیز خواهد شد.

دمانس با اجسام لِوی (Lewy): یک اختلال نورودژنراتیو (تخریب عصبی) است که با ساختارهای غیرطبیعی مغز ارتباط دارد. تغییرات مغزی، پروتئینی به نام آلفا سینوکلئین را درگیر می‌کند.

دمانس ترکیبی: نوعی از زوال عقلی است که در آن واحد دو یا سه نوع در بدن فرد در حال تکامل است. به عنوان مثال فرد همزمان علائم بیماری آلزایمر و دمانس عروقی را از خود نشان می‌دهد.

بیماری پارکینسون: ابتلا به این بیماری با اجسام لوی در ارتباط است. با اینکه بیماری پارکینسون یک نوع اختلال عصبی-حرکتی طبقه‌بندی می‌شود اما علائم زوال عقلی را نیز نشان می‌دهد.

بیماری هانتینگتون: بیمار حرکات غیرارادی انجام می‌دهد. اما همانند بیماری پارکینسون علائم دمانس را نیز نشان می‌دهد.

 

اما اختلالات دیگری نیز وجود دارد که علائم زوال عقلی را در فرد پدید می‌آورند:

دمانس پیشانی-گیجگاهی: این اختلال به اسم بیماری پیک (Pick) نیز شناخته می‌شود.

هیدروسفالی با فشار طبیعی: زمانی که مایع مغزی-نخاعی درون بطن‌های مغزی بیشتر از حد معمول تجمع یابد، این اختلال پدیدار می‌شود.

آتروفی مغزی خلفی: علائم این اختلال به شدت مشابه به بیماری آلزایمر است اما در بخش متفاوتی از مغز دیده می‌شود.

سندرم داون: این اختلال مادرزادی می‌تواند زمینه‌ ابتلای زودهنگام به بیماری آلزایمر را فراهم کند.

دلایل پیدایش دمانس

دمانس می‌تواند به علت مرگ سلول‌های مغزی و بیماری‌های پیشرونده نورودژنراتیو ایجاد شود. البته رابطه علت و معلولی میان این دو المان هنوز کشف نشده که آیا دمانس، معلول مرگ سلول‌های مغزی است یا علت آن؟ اما در علم پزشکی گزارش‌های زیادی به ثبت رسیده دمانس می‌تواند به علت آسیب به ناحیه سر، سکته و حتی تومورهای مغزی پدیدار شود. از همین رو یک نوع دمانس به نام دمانس عروقی نیز در این زمینه وجود دارد که به علت مرگ سلول‌های مغزی شکل می‌گیرد و شرایطی مثل بیماری مغزی-عروقی نظیر سکته را برای بیمار فراهم می‌کند. این اختلال موجب عدم هدایت صحیح مایع خون به سلول‌ها می‌شود.

اینکه برخی از انسان‌ها به واسطه آسیب در یک سانحه تصادف، دچار فراموشی می‌شوند نیز به گونه جدیدی از دمانس اشاره دارد. هر چند این نوع دمانس در بلندمدت تاثیرش را از دست داده و فرد به احتمال زیاد می‌تواند فعالیت‌های روزمره‌اش را از سر بگیرد.

همچنین دمانس می‌تواند به علت ابتلا به بیماری‌های پریونی مثل جنون گاوی، عفونت HIV و سایر فاکتورهای برگرشت‌پذیر مثل افسردگی، کمبود ویتامین و ناهنجاری‌های غده تیروئید نیز ایجاد شود.

تشخیص دمانس

اولین مرحله در تشخیص دمانس، آزمایش کارکرد حافظه و سوالات استاندارد درباره حیطه شناختی و وظایف روزمره است. تحقیقات نشان داده‌اند بدون انجام این مراحل، تشخیص دمانس به خوبی و قاطعانه انجام نمی‌پذیرد. اگرچه تشخیص دمانس به فاکتورهای دیگری نیز بستگی دارد.

آزمایش‌های تشخیص دمانس از سال ۱۹۷۰ میلادی تا به امروز، یعنی نزدیک به ۵۰ سال مورد استفاده قرار گرفته است. هر چند سوالات در این بازه نیم قرن، تغییرات جزئی داشته ولی شالوده و اساس همچنان یکی است. این تست مجموعا ۱۰ سوال را تشکیل می‌دهد که بخش اول به شرح زیر است:

• سن شما؟
• الان ساعت چند است؟
• در چه سالی هستیم؟
• تاریخ تولدتان چیست؟

این رویه تشخیصی برای پزشکان تهیه و طراحی شده است و جواب صحیح به هر سوال ۱ امتیاز دارد. اگر شما نمره ۶ از ۱۰ یا کمتر را دریافت کنید، احتمالا از اختلال دمانس رنج می‌برید. بخش دوم سوالات درباره رابطه بیمار با سایرین خواهد بود که آیا بیمار:

• مسائل و رویدادهای اخیر زندگی‌اش را کمتر به یاد می‌آورد.
• در استفاده صحیح کلمات به چالش میفتد.
• از پس مسائل و امور مالی بر می‌آید.
• در رفت‌وآمد نیازمند کمک است

اگر در نتیجه این تست ثابت شود حافظه فرد دچار عیب و ایراد است، آزمایش خون و سی‌تی اسکن مغزی توصیه می‌شود تا در صورت امکان ریشه و علت بروز دمانس پیدا شود. آزمون دیگری نیز تحت عنوان MMSE وجود دارد که وضعیت و ثبات روانی فرد را آزمایش می‌کند. معیارهای این آزمون به شرح زیر است:

• هماهنگی زمان و مکان در ذهن فرد
• به یاد آوری صحیح لغات
• توانایی‌های زبانی
• محاسبه و توجه به مسائل
• مهارت‌های بصری-فضایی

آزمون MMSE برای تشخص دمانس بیماری آلزایمر بسیار کاربردیست. بر اساس نمره این آزمون، وخامت بیماری سنجیده شده و به فرد بیمار ممکن است دارو داده شود.

درمان دمانس

مرگ سلول‌های مغزی قابل بازگشت نیست. بنابراین هنوز برای دمانس‌های تخریبی درمانی شناخته نشده است. مداوای اختلالاتی نظیر بیماری آلزایمر در ایجاد بستری مطمئن برای آرامش بیمار و درمان نشانه‌های رایج بیماری تعریف می‌شود. اگر دمانس از نوع غیرتخریبی و قابل بازگشت باشد، درمان دمانس با این هدف انجام می‌شود که جلوی تخریب بیشتر سلول‌های مغزی گرفته شود. از دمانس‌های قابل بازگشت می‌توان به آسیب بافت مغزی، تاثیرات دارویی و کمبود ویتامین اشاره کرد.

همچنین می‌توان نشانه‌های بیماری آلزایمر را با تجویز برخی از داروها کاهش داد. در حال حاضر چهار داروی مهارکننده آنزیم کولین استراز در ایالات متحده به بیماران تجویز می‌شود:

• دونپزیل (نام تجاری: Aricept)
• گالانتامین (نام تجاری: Reminyl)
• ریواستیگمین (نام تجاری: Exelon)
• تاکرین (نام تجاری: Cognex)

داروی متفاوت دیگری به نام ممانتین با نام تجاری Namenda که یک آنتاگونیست گیرنده NMDA در سلول‌ها است نیز به صورت جداگانه یا در ترکیب با یک داروی مهارکننده کولین‌استراز جهت درمان دمانس تجویز شود. مهارکننده‌های کولین‌استراز همچنین می‌توانند المان‌های رفتاری در بیماری پارکینسون را نیز بهبود ببخشند.

ناگفته نماند بیمار می‌تواند در اوایل دوره بیماری آلزایمر خود با تمرین‌های مغزی خاصی وضعیت حافظه‌اش را بهبود بخشیده و جلوی پیشرفت همه جانبه دمانس را بگیرد.

چگونه به دمانس دچار نشویم؟

عوامل خطرپذیری متعددی در ابتلا به دمانس تا به امروز گزارش شده است. اگرچه پیری و افزایش سن، همچنان بیشترین و پراهمیت‌ترین علت ابتلا به دمانس شناخته می‌شود. مهم‌ترین عوامل خطرآفرین در ابتلا به دمانس عبارتند از:

• استفاده از مشروبات الکلی و مواد مخدر
• بیماری تصلب شراین (به علت رسوب کلسترول درون لایه داخلی عروق خونی، جریان خون به سختی رو به جلو حرکت می‌کند)
• مقادیر بالای کلسترول بد (LDL)
• افزایش بیش از اندازه یک نوع آمینواسید به نام هوموسیستئین در مایع خون
• دیابت