هوش مصنوعی و چالش‌های توسعه آن در ایران؛ رویای رسیدن به 10 کشور برتر دنیا محقق می‌شود؟

تدوین سندی با چشم‌انداز قرار گیری ایران بین 10 کشور برتر دنیا در حوزه هوش مصنوعی، افکار عمومی را با این سوال مواجه کرده که این مهم چقدر دست یافتنی است. کارشناسان و فعالین این حوزه در گفتگو با دیجیاتو اعتقاد دارند ایران وضعیت خوبی از نظر مقالات و دانش آکادمیک در زمینه هوش مصنوعی داشته اما نبود سرمایه‌گذار از یک سو و موج مهاجرت متخصصین این حوزه از چالش‌هایی است که بسیار این حوزه را تحت تاثیر قرار داده است.

هوش مصنوعی شاخه‌ای از علوم کامپیوتر است که هدف اصلی آن ایجاد ماشین‌های هوشمندی است که جایگزین انسان‌ها شود. ماشین‌هایی که همانند هوش انسان قابلیت یادگیری داشته تا بتواند برخی از وظایف انسان‌ها را برعهده بگیرد.

در حال حاضر هوش مصنوعی کاربردهایی در زمینه تحلیل داده‌ها و بررسی مشتریان، روش‌های نوین خرید، شبکه‌های اجتماعی و دستیارهای صوتی هوشمند دارد. شاید اگر هوش مصنوعی به بلوغ کافی رسیده بود در بحث شیوع کرونا امکان کنترل بهتر، قرنطینه هوشمند و... وجود داشت تا از مرگ میلیون‌ها نفر در دنیا جلوگیری شود.

به نظر می‌رسد هوش مصنوعی آینده را تحت تاثیر قرار داده و کارشناسان و فعالین این حوزه حرف اول را در دنیا بزنند؛ از همین روی استقبال از این رشته در دانشگاه‌ها به شدت افزایش یافته است.

ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و به نظر می‌رسد با وجود سالانه 3 هزار فارغ‌التحصیل در این حوزه و فعالیت 500 عضو هیئت علمی، وضعیت کشورمان از لحاظ آکادمیک جایگاه بدی نداشته باشد. با این وجود برخلاف برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات، آن طور که شاید و باید سرمایه‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی صورت نگرفته است. همچنین موج مهاجرت فارغ‌التحصیلان این رشته نگرانی‌‌ها را درباره وضعیت و جایگاه ایران در حوزه هوش مصنوعی ایجاد کرده است.

چندی پیش رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه فناوری اطلاعات از تدوین سندی راهبردی در حوزه هوش مصنوعی خبر داد. سندی که چشم‌انداز آن قرار گرفتن ایران در بین 10 کشور دنیا در توسعه هوش مصنوعی تا افق 1410 است.

اما راه رسیدن به این هدف بزرگ از کدام مسیر می‌گذرد؟ چه چالش‌هایی بر سر راه توسعه هوش مصنوعی در کشور وجود دارد؟ آیا با توجه به تحریم‌ها امکان حضور سرمایه‌گذار خارجی در کشور وجود داشته و سرمایه‌گذاران داخلی چقدر به این حوزه در سال‌های اخیر اشتیاق نشان‌داده‌اند؟

برای پاسخ به این سوالات به سراغ کارشناسان و فعالین حوزه هوش مصنوعی رفته‌ایم تا ببینیم ایران در حال حاضر در حوزه هوش مصنوعی چه وضعیتی داشته و آیا می‌توان به چنین چشم‌اندازی خوشبین بود؟

به نظر می‌رسد لزوم حضور سرمایه‌گذارهای خارجی و داخلی برای پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی امری غیرقابل انکار است. حقیقتی که کارشناسان در گفتگو با دیجیاتو آن را تایید کردند.

سرمایه انسانی و مالی؛ دو پاشنه آشیل هوش مصنوعی در ایران

«محمود کریمیان»، مدیرعامل دیدئو و دانشجوی دکتری هوش مصنوعی معتقد است هر کشوری که می‌خواهد در هر حوزه‌ای حرفی برای گفتن داشته باشد بایستی سرمایه‌گذاری خوبی در حوزه منابع مالی و انسانی انجام دهد. از همین روی تحقق چشم‌انداز ترسیم شده را در آینده‌ای نزدیک بسیار بعید می‌داند:

«از لحاظ مالی با کشورهای پیشرفته دنیا مانند آمریکا، چین، روسیه و اکثر کشورهای اروپایی بسیار فاصله داریم. از حیث منابع انسانی نیز متخصصین و فارغ‌التحصیلان این حوزه در حال مهاجرت هستند. بنابر این دستیابی به چنین هدفی دور از انتظار بوده مگر اینکه تحریم‌ها رفع شده، ارتباطات با کشورهای دنیا شکل گیرد و سرمایه‌گذاری‌های درستی در این حوزه شاهد باشیم.»

وی با بیان اینکه شاید از لحاظ مقالات علمی وضعیت ایران خیلی بد نباشد اما هر که مقاله‌ای ارائه می‌کند هدفش فعالیت و پیاده‌سازی طرح در ایران نیست بلکه به دنبال مهاجرت است. موضوعی که بایستی بیشتر به آن توجه شده تا منابع انسانی حفظ شود.

کریمیان با تاکید بر اینکه سرمایه‌گذاری و منابع مالی مهم‌ترین چالش صنعت هوش مصنوعی در ایران است اظهار داشت با وجود پول می‌توان تحقیقات انجام داد، محصولات را تست کرد؛ همچنین نیروی انسانی پای کار را حفظ کرده و دغدغه‌های وی برای کیفیت زندگی‌اش را رفع کرد. به اعتقاد او اشتراک‌گذاری اطلاعات بین شرکت‌های بین‌المللی در زمینه هوش مصنوعی حائز اهمیت بوده؛ موضوعی که به علت تحریم‌ها در ایران به چالشی بزرگ تبدیل شده است.

به گفته این مشاور فعال در حوزه هوش مصنوعی طی سال‌های اخیر اهمیت بیشتری به هوش مصنوعی داده شده و سرمایه‌گذاران داخلی نیز پای کار آمده‌اند اما در کل در تمامی جنبه‌ها از دنیا عقب هستیم. او فرهنگ سرمایه‌گذاران را یکی از چالش‌های این حوزه دانسته و گفت:

«سرمایه‌گذار داخلی همانند یک سپرده سودده بانکی به استارتاپ‌ها نگاه کرده و به دنبال رسیدن به سود در سریع‌ترین زمان ممکن هستند. اما در حوزه هوش مصنوعی بایستی ریسک کرده و تحقیقات و عملی شدن ایده‌ها زمان‌بر است.»

کریمیان با اشاره به مشکلات فعلی صنعت خودرو اظهار داشت به علت رقابتی نبودن فضا بسیار در این حوزه عقب هستیم در حالی که کشورهای مختلف به سمت تولید ماشین‌های خودران رفته‌اند: «این موضوع نشان می‌دهد پایه‌های تفکر و سیاست‌گذاری ما مشکل دارد.»

او در پاسخ به سوال دیجیاتو مبنی بر اینکه رگولاتور و قوانین تا چه حد می‌توانند به رشد و توسعه هوش مصنوعی کمک کنند، گفت:

«در دنیا در بحث رگولاتوری و قانون‌گذاری در حوزه هوش مصنوعی اقدامات بسیاری در حال انجام است. هوش مصنوعی همانند یک چاقو است که می‌تواند کاربردهای خوب و بد داشته باشد؛ از همین روی کشورها به دنبال تدوین استانداردهایی هستند تا بحث اخلاق، خودآگاهی، عدالت، جنسیت‌زدایی و... در زمینه هوش مصنوعی رعایت شود.»

کریمیان رگولاتوری در بحث هوش مصنوعی را امر ضروری دانسته تا با یک سری قانون‌گذاری، هوش مصنوعی کنترل شده و زندگی بشریت تحت تاثیر و نابودی قرار نگیرد.

چشم‌اندازی شبیه به رویا

«محسن خیرآبادی»، کارشناس ارشد هوش مصنوعی درباره وضعیت ایران در این حوزه، به موج مهاجرت اشاره کرده و گفت:

«بنابر آنچه که من می‌بینم علم هوش مصنوعی به خوبی در ایران تدریس شده اما به علت شرایط مناسب مهاجرت برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های کامپیوتر به خصوص هوش مصنوعی، درصد زیادی از نخبگان و بهترین فارغ‌التحصیلان این حوزه، مهاجرت می‌کنند.»

از همین روی او اعتقاد دارد سنجش وضعیت هوش مصنوعی با مقیاس‌های دانشگاهی مثل دانشجویان، اساتید و مقالات نمایانگر وضعیت پیشرفت کشور در این حوزه نیست.

این کارشناس ارشد هوش مصنوعی مهاجرت سرمایه‌های انسانی، تحریم‌ها، اینترنت نامناسب و هزینه‌های بالای سخت‌افزاری به علت رشد قیمت دلار را از بزرگترین چالش‌های توسعه هوش مصنوعی در ایران دانست.

خیرآبادی در پاسخ به سوال دیجیاتو مبنی بر اینکه قرار گرفتن ایران در بین 10 کشور دنیا در حوزه هوش مصنوعی چقدر ممکن است، آن را چشم‌اندازی مبهم دانست. او معتقد است اگر این چشم‌انداز با توجه به شاخص‌های اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی و اشتغال ترسیم شده باشد، چیزی شبیه به یک رویا است:

«در صورتی که چنین دیدگاهی در رابطه با شاخص‌های سیاسی و حکومتی مانند استفاده از هوش مصنوعی در امنیت ملی، نظامی، فیلترینگ و... مد نظر باشد با توجه به تجربه‌ من، پیشرفت در این حوزه نیز کند است. زیرا فرآیندهای جذب نیرو سخت‌گیرانه بوده و عدم وجود اقتصاد آزاد، رقابت و شایسته‌سالاری فعالیت در این حوزه را غیربهینه کرده است.»

اما به طور کلی تدوین اسناد و سیاست‌های کلان چقدر در چنین زمینه‌هایی راه‌گشا هستند؟ موضوعی که به اعتقاد این کارشناس ارشد هوش مصنوعی، در ایران نمونه موفقی از تدوین چنین سندهایی وجود نداشته و تنها در برخی از کشورها با نوع حاکمیتی متفاوت مانند چین کاربرد دارد.

او در پاسخ به این سوال که رگولاتوری در این حوزه چقدر حائز اهمیت است، خلا قانونی موجود را برای شروع فعالیت در زمینه هوش مصنوعی یک مزیت دانسته و گفت:

«نبود قوانین دست و پا گیر و عدم لزوم اخذ مجوز، مزاحم فعالیت نمی‌شود اما همین خلا قانونی در مراحل بعدی می‌تواند مشکلات بزرگی را برای کسب‌وکارهای این حوزه ایجاد کند.»

به گفته خیرآبادی در سطح جهان، رگولاتوری و سیاست‌های کلان دولتی بسیار عقب‌تر از علم هستند زیرا سرعت پیشرفت و تغییر در این زمینه‌ها بسیار بالا است.

این روزها توسعه بدون سرمایه‌گذاری راه به جایی نمی‌برد. طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته در سند مذکور نیز 12 میلیارد دلار بایستی توسط بخش دولتی و 8 میلیارد دلار توسط بخش خصوصی تا سال 1410 در این حوزه سرمایه‌گذاری صورت گیرد. اما در حال حاضر وضعیت جذب سرمایه برای این حوزه از دو مسیر داخلی و خارجی به چه نحوی است؟

این کارشناس هوش مصنوعی معتقد است فرصت‌های مناسب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در کشور برای این حوزه وجود دارد، اما تحریم‌ها و عدم ثبات اقتصادی باعث شده تا تمایل زیادی برای سرمایه‌گذاری از سوی سایر کشورها را شاهد نباشیم. همچنین به دلیل ریسک نسبتا بالای این حوزه و وجود فرصت‌های سرمایه‌گذاری امن‌تر، جذب سرمایه در این زمینه از سوی سرمایه‌گذارهای داخلی با چالش رو به رو است.

لزوم اعتمادسازی برای سرمایه‌گذاری

«محمد تقی‌زاده»، کارشناس ارشد هوش مصنوعی، مدرس و منتور این حوزه با اشاره به چشم‌انداز ترسیم شده معتقد است از هدف‌گذاری تا رسیدن به هدف چالش‌های زیادی وجود دارد: «چگونگی رسیدن به هدف قابل اهمیت است بایستی دید چه ابزارهایی وجود دارد، از کدام تیم و افراد قرار است استفاده شود و با چه سرعتی قرار است مسیر مورد نظر طی شود.»

به گفته وی در صورتی که قرار است از نظر تعداد مقالات چاپ شده در ژورنال‌های معتبر بین 10 کشور برتر قرار بگیریم، این هدف امری دور از دسترس نیست. اما نکته‌ای که حائز اهمیت است استفاده بهینه از این مقالات در صنعت است؛ موضوعی که کشورهای برتر این حوزه آن را به کارگرفته و باعث ترقی و حفظ نیروی انسانی شده و فرصت‌های سرمایه‌گذاری را فراهم می‌کند:

«در حال حاضر در کشور ما درصد کمی از مقالات موجب راه‌اندازی استارتاپ و ایجاد محصول می‌شود. از همین روی برای داشتن چشم‌انداز مثبتی از این هدف بایستی جهت اعتمادسازی سرمایه‌گذارها و رفع چالش‌های نیروی انسانی برنامه‌ریزی شده و از هوش مصنوعی در صنایع مختلف استفاده شود.»

تقی‌زاده با تاکید بر اینکه وجود سرمایه‌گذار داخلی و خارجی به رشد و سرعت توسعه هر کسب‌وکاری کمک می‌کند اظهار داشت چالش‌های این زمینه بایستی با تحلیل و مشورت با اساتید این حوزه حل شود: «سرمایه‌گذار یک هدف و انگیزه از سرمایه‌گذاری خود دارد و بایستی دید این هدف محقق می‌شود یا خیر.»

او اعتقاد دارد در حال حاضر دید منفی نسبت به سرمایه‌گذاری داخلی در تمامی زمینه‌ها وجود دارد که از نبود تضمین و قوانینی برای آسودگی خاطر سرمایه‌گذاران داخلی نشات می‌گیرد:

«حل این موضوع نیازمند زمان و هزینه است و بایستی در این زمینه فرهنگ‌سازی صورت گیرد. دانش ایران در سطح خوبی قرار داشته و دانشجویان خوبی از سراسر کشور داشته و دارم؛ از همین روی بسیار اهمیت دارد که زمینه ای برای به کارگیری افراد در این حوزه فراهم شده و همچنین برای بحث جذب سرمایه گذار، ابتدا با پیش‌بینی‌پذیری اقتصادمان بتوانیم توقعات سرمایه‌گذاران را حل کنیم.»

این کارشناس ارشد هوش مصنوعی با تاکید بر بحث اعتمادسازی برای سرمایه‌گذاران اظهار داشت سرمایه‌گذار داخلی و خارجی در حوزه هوش مصنوعی می‌تواند به حرکت ما در این حوزه سرعت ببخشد.

اما برای پیشرفت در این حوزه، حضور تیم‌های خارجی چقدر تاثیرگذار خواهد بود؟ او در پاسخ به این سوال دیجیاتو گفت: «براساس مشاهدات من و کار با دانشجوهای مختلف ، افراد زبده و ماهری در این حوزه فعال هستند. حضور تیم‌های خارجی می‌تواند تلنگری برای فعالین هوش مصنوعی و شرکت های دارای ادعا بوده تا متخصصین به خوبی ارزیابی شوند. همچنین با ایجاد یک فضای رقابتی می‌تواند نقشی سازنده در این حوزه ایفا کند.»

تقی‌زاده در ادامه به چالش‌های موجود برای توسعه هوش مصنوعی در ایران اشاره کرده و گفت: «در درجه اول نیروی انسانی یکی از چالش‌های این حوزه است که ابعاد مختلفی دارد و باید مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.»

او نبود بسترهای سرمایه‌گذاری، امکانات سخت‌افزاری، دسترسی عمومی به این امکانات، عدم هماهنگی بین مراکز برای تهیه داده‌ها و شرایط استفاده از آن‌ها را از دیگر چالش‌های این حوزه دانسته و افزود:

«در صورت ضعف هر یک از این موارد روی تمامی بخش‌ها تاثیر گذاشته و باعث می‌شود درخواست و تمایلی در این زمینه ایجاد نشود. در حالی که هوش مصنوعی ابزاری مفید و کاربردی برای بسیاری از صنایع است.»

این مدرس هوش مصنوعی در پاسخ به سوال دیجیاتو مبنی بر اینکه رگولاتوری چه نقشی می‌تواند در توسعه هوش مصنوعی ایفا کند، اظهار داشت:

«کسب‌وکارهای دیجیتال در تمامی حوزه‌ها از یک سری قوانین تبعیت کرده بنابراین برای توسعه‌شان بایستی قوانین خاص خودشان را داشته‌باشند. اینکه گاهی مطرح می‌شود چنین کسب‌وکارهایی قوانین را زیرپا می‌گذارند حرف درستی نیست؛ بلکه این ذات برخی فعالیت های استارتاپی است و بایستی کل پکیج فعالیت آن رصد شود.»

او با تاکید بر اینکه بایستی قوانینی مخصوص کسب‌وکارهای نو و دیجیتال تدوین شود افزود: «هر کسب‌وکاری ضعف‌هایی دارد که باید رفع شود و اینکه کلا مانع فعالیت آن‌ها شویم درست نیست. بلکه بایستی دست‌شان را باز گذاشته و از آن‌ها حمایت کرد.»

به گفته تقی‌زاده برای قانون‌گذاری در این حوزه لازم است تا نظر همه فعالین و صاحب‌نظران شنیده شود: «توسعه هوش منصوعی نیازمند قوانین خاص خودش است، اینکه بگوییم فعالین این حوزه از قوانین کشور تبعیت نمی‌کنند حرف درستی نبوده و مانع حرکت این کسب‌وکارها خواهد شد.»