تاکید مرکز پژوهش‌های مجلس بر ضرورت تنظیم‌گری پلتفرم‌ها: نگران وابستگی مردم هستیم

مرکز پژوهش‌های مجلس به تازگی گزارشی را مبنی بر ضرورت تنظیم‌گری پلتفرم‌ها منتشر کرده است. این مرکز اعتقاد دارد پلتفرم‌ها درصد بالایی از مردم را به خود وابسته کرده‌اند که موجب شده کاربران نتوانند به درستی حقوق خود را از این پلتفرم‌ها مطالبه کنند. این مرکز معتقد است بخاطر همین وابستگی زیاد، حاکمیت بایستی ورود کرده و به تنظیم‌گری پلتفرم‌ها بپردازد. نکته مهم اینجاست که این مرکز پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی را نیز جزو همین پلتفرم‌ها می‌داند و معتقد است تنظیم‌گری آنها توسط حاکمیت از ضروریات است.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره سیاست‌های تنظیم‌گری سکوهای دیجیتال از 4 بخش تشکیل شده است. در ابتدای آن به تعریفی از پلتفرم پرداخته شده، سپس فرصت‌ها و چالش‌های این سکوها برشمرده می‌شوند؛ در نهایت نیز از ضرورت رگولاتوری این حوزه سخن به میان می‌آید.

طبیعتا مقصود از پلتفرم‌ها در این گزارش تنها استارتاپ‌های ایرانی نبوده و شامل اینستاگرام و پیام‌رسان‌ها نیز می‌شود. در واقع به نظر می‌رسد گزارش اخیر مرکز پژوهش‌ها بیشتر بر نگرانی اثرگذاری پلتفرم‌های خارجی بر کاربران ایرانی است. اگرچه برضرورت این امر بارها تاکید شده اما به وضوح در این گزارش هیچ نقشه راهی برای تنظیم‌گری این حوزه بیان نشده است.

این نهاد اعتقاد دارد پلتفرم‌ها با توجه به ظرفیت فراوانی که در ارائه خدمات گوناگون اجتماعی دارند، حاکمیت نظام‌های اجتماعی را با چالش مواجه کرده‌اند؛ از همین رو تنظیم‌گری را لازم می‌داند:

«بحث تنظیم گری سکوها (پلتفرم) مفهومی نسبتا جدید است که طی چند سال اخیر مورد توجه سیاست‌گذاران و محققان این عرصه قرار گرفته است. سکوهای اینترنتی مانند هر پدیده دیگر، مجموعه‌ای از فرصت‌ها و چالش‌ها را در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به وجود آورده‌اند. از این رو لازمه بهره بردن از فرصت‌ها و مواجهه با این چالش‌ها، بررسی و در نظر گرفتن تمامی جوانب متصور برای آن است تا سیاست‌گذار بتواند با آگاهی کافی و در نظر گرفتن تمامی جوانب و الزامات، بهترین تصمیم‌ها را بگیرد.»

پلتفرم چیست؟

بخش ابتدایی گزارش به بیان تعریفی از سکو یا همان پلتفرم در فضای فناوری پرداخته شده است: «به مجموعه‌ای از فناوری‌ها گفته می‌شود که به عنوان پایه مورد استفاده قرار گرفته و دیگر برنامه‌های کاربردی، فرآیندها و فناوری‌ها بر بستر آن ایجاد شده و توسعه می‌یابند. این فرآیندها و فناوری‌ها شامل بازارگاه‌ها، موتورهای جستجو، رسانه‌های اجتماعی، مجاری انتشار محتوای خلاقانه، فروشگاه‌های اپ، خدمات ارتباطی، نظام‌های پرداخت و … می‌شوند.»

بازوی پژهشی مجلس، پلتفرم‌ها را براساس معیارهای مختلفی از جمله نوع خدمات، میزان پیچیدگی و میزان دسترسی به منابع دسته‌بندی کرده و در جدولی برای هر کدام نمونه‌ای ذکر کرده است.

این گزارش، فراهم کردن یک سیستم میان گروه‌های مختلف کاربران را اصلی‌ترین ویژگی پلتفرم می‌داند. مدل کسب‌وکار که به مسائل تبلیغات و پرداخت مستقیم می‌پردازد؛ رابطه متقابل کاربران و ارائه‌دهندگان، مدیریت الگوریتمی، دوقطبی درآمدی مشاغل، دو قطبی شفافیت، زنجیره ارزش غیرخطی و اثرات خارجی نیز از دیگر ویژگی‌های یک سکو بر شمرده شده است.

نگاهی به مزایای اقتصاد پلتفرم‌محور

در بخش دیگری از این گزارش، مزایای اقتصاد پلتفرم‌محور که موجب بهبود بهره‌وری اقتصادی می‌شود در حوزه‌های مختلفی طبقه‌بندی شده است.

دسترسی بهینه به محصولات و خدمات مثل ایجاد وبسایت مقایسه آنلاین محصول، کاهش هزینه‌های معاملاتی، جمع‌آوری و به اشتراک‌گذاری اطلاعات مثلا تخمین زمان رانندگی بین دو مکان، صرفه ناشی از مجازی بودن که باعث می‌شود فعالیت‌های مختلف را با تعداد بسیار اندکی نیروی کار انجام داد، تطبیق موثر و کارآمد عرضه و تقاضا مثل تاکسی‌های آنلاین، صرفه‌جویی‌های مقیاس و عدم نیاز به سرمایه اولیه از جمله مزیت‌هایی است که منجر به افزایش بهره‌وری می‌شود.

خصوصیاتی که به نظر تهیه‌کنندگان این گزارش، روند حرکت کارها به سمت تخصصی شدن را سرعت بخشیده و بسیاری از فرآیندها را آسان‌تر می‌کند. همچنین افراد متخصص بیشتری در زمینه‌های تخصصی مشغول به کار می‌شوند چرا که در این بازار، تقاضاکنندگان خدمات، نیازهای خود را در فضایی مطرح می‌کنند که بسیاری از عرضه‌کنندگان خدمات یعنی همان نیروهای متخصص در حوزه‌های مختلف وجود دارند.

انعطاف‌پذیری بازار کار و مزیت‌های آن برای نیروی کار، ایجاد بستر مناسب برای ارتقای کسب‌وکارهای کوچک و بهره‌مندی از ظرفیت آن‌ها مثل استفاده از پلتفرم برای باز کردن مسیرهای جدید به بازارهای صادراتی، تسهیل تعامل در بازار، استانداردسازی فعالیت‌ها و تخصصی‌تر شدن خدمات، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و ایجاد اثرات شبکه‌ای از دیگر مزیت‌های حاصل از پلتفرم‌ها است.

نگرانی پیرامون انحصارگرایی

پتانسیل نوآورانه پلتفرم‌ها، چالش‌های جدیدی برای قانون‌گذاران و جامعه به وجود آورده است. تغییر سریع، ناسازگاری با قوانین سنتی و عبور از چارچوب‌های نظارتی این حوزه، چالش‌هایی را برای سیاست‌گذاری ایجاد کرده است.

مساله دیگر در این حوزه از نظر مرکز پژوهش‌ها، عدم اجماع بین‌المللی بر نحوه تعامل و برخورد با این پدیده است؛ موضوعی که موجب برخورد سلیقه‌ای کشورها شده و همکاری بین بازیگران جهانی، کنترل و مدیریت دسترسی داده‌ها، مدیریت رقابت و قدرت بازار را با چالش‌هایی همراه ساخته است. در این میان، انحصارگرایی و دسترسی به داده‌های عظیم مصرف‌کنندگان نیز از دیگر دغدغه‌های مطرح شده در این حوزه است.

این نهاد اعتقاد دارد انعطاف‌پذیری سکو که یک نقطه قوت و فرصت است، می‌تواند تبدیل به چالش شود:

«اگر پلتفرم، ارائه‌دهندگان خدمات یعنی نیروی کاری که خدمات و مهارتش را در قالب‌های مختلف مورد نیاز ارائه می‌کند، مجبور به کار بیشتر یا فعالیت در شرایطی بدتر از بازارهای سنتی کند، می‌تواند به چالشی حتی برای نظام اقتصادی تبدیل شود. همچنین اگر این انعطاف منجر به چندشغلی شدن برخی افراد شود، به نحوی که نتوانند به خوبی کار کرده یا به راحتی کاری پیدا کنند، یک چالش به حساب می‌آید.»

در ادامه گزارش به چالش‌ها برای ایفای حقوق نیروی کار پرداخته شده است. کارگران پلتفرم، افرادی که از یک وبسایت با اپ برای تعامل با مشتریان خود استفاده می‌کنند تا در ازای پول خدماتی ارائه کنند مثل رانندگان اوبر، با موانع بیشتری برای سازمان‌دهی و شنیده شدن خواسته‌هایشان برای ایفای حقوق خود، نسبت به کارگران در اقتصاد سنتی مواجه هستند. چراکه نیروهای کار که در سکوها مشغول به فعالیت هستند به ندرت با یکدیگر مواجه می‌شوند و از امتیاز تشکیل اتحادیه‌های کارگری متعارف برای دفاع از حقوق خود محروم هستند.

نگرانی دیگر درباره پلتفرم‌ها از دید مرکز پژوهش‌ها، ایجاد انحصار است: «ارائه خدمات متنوعی مانند شبکه‌های اجتماعی، موتورهای جستجو، خرده‌فروشی آنلاین و… از سوی پلتفرم‌ها ممکن است باعث تجمیع قدرت در اختیار تعداد محدودی شرکت شود که منجر به انحصار خواهد شد. برخی کارشناس‌ها معتقدند صاحبان پلتفرم‌ها می‌توانند قدرتی به مراتب بیشتر از صاحبان کارخانه‌ها در اوایل انقلاب صنعتی داشته باشند.»

دسترسی بی ضابطه و بیش از حد پلتفرم‌ها به اطلاعات، چالش‌های محتوایی، بی‌مسئولیتی و عدم پاسخ‌گویی و چالش‌هایی برای طرح‌های تامین اجتماعی از دیگر چالش‌های برشمرده شده در این حوزه است.

ضرورت تنظیم‌گری

این مرکز اعتقاد دارد سکوها به واسطه خدماتی که به تولید کنندگان و مصرف کنندگان ارائه می‌کنند، توانسته‌اند با درصد بالایی از مردم ارتباط برقرار کرده و ضمن جلب اعتماد آن‌ها، به نحوی ادامه فعالیت کاربران را وابسته به خود کنند؛ از همین رو تنظیم‌گری ضروری به نظر می‌رسد:

«در واقع کاربران پس از مدتی، به واسطه خدماتی که از سکوها دریافت می‌کنند، به آن‌ها وابسته شده و چشم خود را بر بسیاری از چالش‌ها، مسائل و مشکلات سکوها می بندند. بدین ترتیب دیگر خود کاربران قادر نخواهند بود که حقوق خود را مطالبه کنند. لذا ضروری است که حاکمیت ورود کرده و نسبت به نحوه تعامل میان کاربران و سکوها، تنظیم‌گری کند.»

به نظر مرکز پژوهش‌ها تنها با ورود حاکمیت به این فضا می‌توان امیدوار بود که ضمن بهره‌مندی کاربران از مزایای سکوها و همچنین اطمینان پلتفرم‌ها از ادامه فعالیت اقتصادی خود، مصالح عالی جامعه که از دید محدود کاربران و سکوها (که هریک بیشتر به دنبال کسب منفعت خود هستند) مورد توجه قرار نمی گرفت، تامین خواهد شد.

این مرکز معتقد است رشد و توسعه سریع پلتفرم‌های آنلاین عظیم، به شکل‌گیری سکوهای مسلط و غالبی منجر شده که تعاریف و معانی حق حاکمیت، قلمروی سرزمینی و مفهوم تنظیم‌گری را تحت تاثیر قرار داده است. به نحوی که شرکت‌های نیرومند فناوری اطلاعات، ورای محل استقرار خود که عمدتا در آمریکا قرار دارند، بر حدود قدرت و اختیار دولت‌ها برای قانون‌گذاری، تنظیم مقررات و اعمال قانون و حق حاکمیت در عرصه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی نفوذ پیدا کرده و نقشی تعیین کننده دارند.

مطابق با یافته‌های پژوهش، این نهاد مباحث و مطالب مربوط به ضرورت تنظیم‌گری را در دو عنوان اصلی دسته‌بندی کرده است:

«نخست رشد سریع و فزاینده سکوهاست که تحولات بسیاری را رقم زده است. این تحولات بیش از پیش ساختارهای قانونی موجود را به چالش کشیده و مقررات و سیستم‌های حقوقی تثبیت شده را از کار می‌اندازد. نوآوری‌های امروزی بر بستر سکوها راه حل‌هایی را ایجاد می‌کنند که اغلب از مرز چارچوب‌های نظارتی ساخته شده برای حوزه‌های سنتی عبور کرده و نیاز به بسترهای جدید قانونی برای نظارت بر این فعالیت‌ها را ضروری می‌سازد. دسته دوم را نیز می‌توان تحت عنوان وجود چالش‌ها و مخاطراتی بیان کرد که در صورت عدم تنظیم‌گری، هزینه‌های بسیاری را بر جامعه و حاکمیت تحمیل خواهد کرد. مهم ترین موارد ذیل این دسته از علل عبارتند از گذار به مدل‌های تجاری داده محور، شکل‌گیری بازارهای فراملی، عدم مسئولیت پذیری سکوها و استفاده از الگوریتم های پیچیده در سکوها.»

گزارش کامل مرکز پژوهش‌های مجلس درباره تنظیم‌گری پلتفرم‌ها را می‌توانید از اینجا مشاهده کنید.