یوری گاگارین؛ پیشتاز فضا

یوری الکسی یوویچ گاگارین، به اختصار یوری گاگارین، فضانورد و خلبان اهل اتحادیه جماهیر شوروی، نخستین انسانی بود که در سفری به فضا راه یافت.

ویدئوی پرتاب موشک وستوک-1 به فضا حامل نخستین فضانورد، یوری گاگارین

سال‌های نخست زندگی

یوری گاگارین، در تاریخ 9 مارس 1934/ 18 اسفند 1312 در دهکده کلوشینو چشم به جهان گشود. این دهکده کوچک، در شهر گژاتسک از استان اسمولنسک، در 200 کیلومتری مسکو قرار دارد که مزارع آن را احاطه کرده‌اند.

پدر و مادر یوری، الکسی ایوانوویچ گاگارین و آنا تیموفیونوا، نجار و دامدار بودند و بر روی یک زمین کشاورزی اشتراکی اشتغال به کار داشتند. یوری سومین فرزند این خانواده از میان چهار فرزند بود.

جنگ جهانی دوم

در سال 1941، تنها کمی پس از آغاز دوران تحصیل گاگارین، زادگاه وی مورد تهاجم نیروهای ارتش آلمان نازی قرار گرفت. نازی‌ها مدرسه را به آتش کشیدند و این پایانی بر اولین سال تحصیلی یوری بود. چندی بعد، در اواخر سال 1942، ارتش آلمان کلوشینو را اشغال و تبدیل به یک پایگاه نظامی کرد. از این پس، این خانواده، همانند بسیاری دیگر، مجبور به ترک خانه و کار در مزارع برای تأمین غذای ارتش آلمان شدند. نافرمانی مجازات نازی‌ها یا تبعید به اردوگاه‌های کار اجباری را در پی داشت.

در سال 1943، برادر یوری، والنتین، و خواهرش، زویا، به اردوگاه‌های کار اجباری در لهستان انتقال یافتند و سایر اعضای خانواده، نزدیک به دو سال را در یک کلبه گلی کوچک 3 در 3 متری گذراندند. گرچه والنتین و زویا در نهایت موفق به فرار از اردوگاه شدند، اما خانواده تا پایان جنگ از این موضوع اطلاعی نیافتند. وخامت شرایط زندگی به دوران اشغال منحصر نشد و حتی پس از آن نیز به دلیل کمبود لوازم اولیه، دانش‌آموزان از فشنگ‌های مهمات مصرفی برای آموزش جمع و تفریق استفاده می‌کردند.

دوران نوجوانی

پس از جنگ، در اوایل سال 1946، در زمانی‌که گاگارین 13 سال داشت همراه با خانواده به گژاتسک نقل مکان کرد. از او در دوران کودکی به عنوان پسر بچه‌ای شاد و پرانرژی یاد می‌شود. شیفته علوم و ریاضیات بود و سایر دروس را نیز با جدیت دنبال می‌کرد. علاقه به علوم هوانوردی ریشه در کودکی وی داشت؛ در پایه ششم به باشگاه هوانوردی مدرسه پیوست و شروع به ساخت مدل‌های هواپیما کرد. هم‌چنین، سقوط هواپیمای جنگنده یاکولف در کلوشینو در زمان جنگ نقطه عطفی در تشدید علاقه گاگارین به فنون هوایی بود.

در سال 1950، در سن 16 سالگی به کارورزی در یک کارخانه فولادسازی، واقع در لیوبرتسی در حوالی مسکو، جهت یادگیری ریخته‌گری پرداخت. نزدیک به یک سال بعد، برای فراگیری بیشتر وارد هنرستان فنی ساراتوف شد و به باشگاه هوایی این شهر نیز پیوست تا پرواز با هواپیماهای سبک را بیاموزد. در همین حین، برای تأمین مخارج خود و خانواده به صورت نیمه‌وقت به کارگری در اسکله رودخانه ولگا اشتغال یافت.

دانشکده و ازدواج

در سال 1955، پس از اتمام هنرستان فنی، به دانشکده نظامی اورنبورگ پیوست و در سال 1957 فارغ‌التحصیل گردید.

در همین‌جا بود که با همسرش، والنتینا گریاچوا، فارغ‌التحصیل دانشکده پزشکی دانشگاه اورنبورگ آشنا شد و چیزی نگذشت که در اکتبر همان سال با وی پیمان زناشویی بست. این دو صاحب دو دختر به نام‌های یلنا گاگارینا (متولد 1959) و گالینا گاگارینا (متولد 1961) شدند. هم‌اکنون یلنا تاریخ‌شناس هنری و گالینا اقتصاددان است.

بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی در 7 نوامبر سال 1957، گاگارین به عنوان خلبان جنگنده سفری را با جت جنگی میگ-15 (MiG-15) آغاز کرد و در مقام ستوانی به فعالیت در پایگاه هوایی لوستاری در منطقه مورمانسک اشتغال یافت. چندی بعد، در 6 نوامبر 1959، به درجه ستوان ارشد ترفیع یافت.

مأموریت سفر انسان به فضا

در سال 1959، سازمان فضایی اتحاد جماهیر شوروی تصمیم به ارسال یک انسان به فضا گرفت و یک فرآیند گزینش سراسری را آغاز نمود.

پزشکان نظامی پس از ارزیابی جسمانی و روانی نامزدها، از میان 154 خلبان واجد شرایط، 29 تن را انتخاب نمودند که در نهایت در سال 1960، کمیته اعتبارنامه دولت شوروی 20 نفر را به تأیید رساند. گزینش 12 مورد اولیه، از جمله گاگارین، در 7 مارس و باقی نفرات درماه ژوئن صورت گرفت.

گزینش و آماده‌سازی فضانوردان

عوامل متعددی در گزینش این افراد نقش داشتند؛ علاوه بر تسلط کامل به توانایی‌های پرواز و توان تصمیم‌گیری در موقعیت‌های حساس، ویژگی‌های فیزیکی ازجمله سن، قد، وزن و سلامت جسمانی حائز اهمیت بودند: افرادی منتخب بین 25 تا 30 سال سن، وزنی کمتر از 72 کیلوگرم و قدی کمتر از 170 سانتی‌متر داشتند. شوروی در نظر داشت که از موشکی با کاربری پرتاب کلاهک هسته‌ای برای اعزام نخستین فرد به فضا استفاده کند. بنابراین، فضاپیمای منتخب، وستوک-1، را در ابعاد کوچکی همانند یک کلاهک هسته‌ای ساختند.

فضانوردان منتخب هم‌چنین استفاده از چتر نجات را در استان ساراتوف فراگرفتند و هر کدام حدود 40 تا 50 پرش را از ارتفاع کم و زیاد، انجام دادند. برخی درجه سختی تمرینات را به مانند آماده‌سازی برای مسابقات المپیک می‌دانستند.

«خدمت در نیروی هوایی به ما نیروی جسمانی و روانی بخشید. در طول دوره خدمت، تمامی فضانوردان به ورزش و سلامت بدن اهمیت بالایی می‌دادند. به یاد دارم که گاگارین شیفته هاکی روی یخ و بازی در پست دروازه‌بانی بود. ورزش بخشی ثابت و جدایی‌ناپذیر از زندگی فضانوردان بود.»

والری بیکوفسکی، یکی از اعضای گروه 12 نفره انتخابی اولیه

شش فضانورد، از جمله گاگارین، از میان نامزدها به عضویت گروه نخبگان «شش سوچی» برای پیشبرد مأموریت‌های فضایی وستوک درآمدند.

یوری گاگارین؛ گزینه نهایی

عملکرد گاگارین و گرمان تیتوف در تمرینات و ویژگی‌های فیزیکی آن‌ها از جمله جثه کوچکشان ( قد گاگارین 157 سانتی‌متر بود) که برای جای‌گیری در کابین مناسب بود، موجب انتخاب این دو از میان بیست گزینه برای نخستین پرواز شد.

در 8 ماه آوریل، نیکولای کامانین، سپهبد نیروهی هوایی شوروی، به طور رسمی یوری گاگارین را به عنوان خلبان اصلی و تیتوف را به عنوان پشتیبان وی معرفی کرد. برخی بر این باورند که پیشینه نسبتاً فروتنانه گاگارین در برتری‌ او بر تیتوف نقش داشته است.

«متواضع است؛ با تشدید شوخ‌طبعی‌اش خجالت‌زده می‌شود؛ رشد ذهنی چشمگیری مشهود است؛ حافظه فوق العاده‌ای دارد؛ برخوردای از قدرت توجه بالا و وسیع، او را از سایر همکارانش متمایز می‌کند؛ دارای قوه تخیلی قوی، پشتکار بالا و واکنش‌های سریع است؛ سخت تمرین می‌کند؛ مکانیک پرواز و فرمول‌های ریاضی را به راحتی درک می‌کند و در ریاضیات پیشرفته نیز بهتر از دیگران است. در صورتی که دیدگاه خود را بر حق بداند، در دفاع از آن احساس محدودیت نمی‌کند؛ به نظر می رسد که درک بهتری از زندگی نسبت به سایر دوستانش دارد.»

ارزیابی یک پزشک متخصص نیروی هوایی درباره گاگارین در آگوست 1960

• 

• 

یوری گاگارین در میان همکاران خود نیز از مقبولیت بالایی برخوردار بود؛ چنان‌که در نظرسنجی صورت‌گرفته جهت گزینش نخستین فضانورد اعزامی به فضا، توانست 17 رأی را از میان نظر 20 شرکت کننده به خود اختصاص دهد.

« گاگارین جوان بسیار باهوشی بود. او یک سر و گردن بالاتر از سایر فضانوردان قرار می‌گرفت؛ قدرت فراگیری سریع و منش آرامش از او شخصیتی محبوب در میان نخبگان ساخته بود، زیرا می‌توانستند روی او حساب باز کنند و در عین حال مطمئن باشند که امین اسرار است.»

رگ تورنیل، خبرنگار هوافضای بی‌بی‌سی بین سال‌های 1958 تا 1975

بیانیه یوری گاگارین پیش از پرواز

پیش از سفر به فضا، گاگارین بیانیه‌ای را در رسانه‌ها منتشر نمود:

« دوستان من، غریبه یا آشنا، هم‌وطنان، زنان و مردان تمام سرزمین‌ها‌ و قاره‌ها!

ظرف چند دقیقه یک فضاپیمای قدرتمند مرا به فراسوی کیهان خواهد برد. در این آخرین دقایق باقی پیش از آغاز چه می‌توانم بگویم؟ تمام آن‌چه را که در زندگی پشت سرگذاشته‌ام را چون لحظه‌ای اعجاب‌انگیز می‌بینم. تمامی تجارب و کارهای من تا به امروز جهت آماده‌سازی برای این لحظه بوده است. حتما متوجه هستید که تا چه میزان بیان احساسات برایم دشوار است، حال که زمان اجرای آزمونی فرا رسیده که مدت‌ها سخت برایش تلاش کردم.قادر به توصیف احساسم پس از دریافت پیشنهاد انجام این سفر، به عنوان اولین نفر در تاریخ، نیستم. آیا خوشی بود؟ نه، چیزی فراتر از آن بود. افتخار؟ نه، تنها افتخار نبود. من عمیقا احساس شادی می‌کردم، از این‌که اولین نفردر فضا باشم و در جدالی پیش‌بینی‌ناپذیر با طبیعت دخیل شوم، چه رویایی عظیم‌تر از این؟

اما بعد به مسئولیت خطیر اولین نفری پنداشتم که درصدد تحقق رویای نسل‌ها انسان است؛ اولین فردی که راه ورود به فضا را به انسان نشان می‌دهد. آیا می‌توانید به کاری دشوارتر از آن‌چه که به من سپرده شده است فکر کنید؟ من در برابر یک فرد، ده‌ها نفر، یا حتی یک جمع مسئول نیستم. این مسئولیتی است در برابر تمامی مردم شوروی، در برابر تمام بشریت، در زمان حال و آینده.

با این حال، کمونیست بودن به من جسارت حضور در این پرواز را می‌دهد؛ زیرا قدرت بی‌نظیر هم‌وطنانم، مردان و زنان شوروی، به من نیرو می‌بخشد. می‌دانم که برای پیشبرد بهتر کار باید بر قدرت اراده ام تسلط کامل داشته باشم. با درک اهمیت این موضوع، تمام تلاشم را برای انجام وظیفه حزب کمونیست و مردم شوروی انجام خواهم داد. آیا از آغاز یک پرواز فضایی خوش‌حالم؟ البته که هستم. در تمامی اعصار و ادوار، بزرگ‌ترین لذت برای انسان در دل کشفیات جدید نهفته بوده است.

می‌خواهم این اولین پرواز فضایی را به مردم جامعه کمونیسم تقدیم کنم، جامعه‌ای که مردم شوروی ما در حال حاضر به آن گرویده‌اند، و اطمینان دارم که همه انسان‌های زمین به آن خواهند پیوست. تنها چند دقیقه تا شروع باقی است. همانند فردی که عازم یک سفر طولانی است، با شما دوستان عزیز وداع می‌گویم. خیلی دوست دارم همه شما را در آغوش بگیرم، شناس و ناشناس، دوستان نزدیک و غریبه‌ها. به امید دیدار.»

مأموریت وستوک-1

در ساعت 09:07 صبح (به وقت محلی) 12 آوریل سال 1961/ 23 فروردین 1340، گاگارین 27 ساله با موشکی به ارتفاع 30 متر و فضاپیمای وستوک-1، از پایگاه فضایی بایکونور ( واقع در قزاقستان کنونی) به فضا پرتاب شد.

گاگارین این‌گونه با زمین وداع کرد:

«بزن بریم!»

کپسول جدا شد، در حالت تعادل قرار گرفت و شعله‌های آتش در اطراف آن زبانه کشیدند. احتمالاً، در همان زمان بود که گاگارین شروع به آواز خواندن یا سوت زدن کرد، یا چنان‌چه بعداً به نیکیتا خروشف گفته آهنگی از دیمیتری شوستاکوویچ را زمزمه کرده بود:

«سرزمین مادری می شنود، سرزمین مادری می داند که پسرش کجا در آسمان پرواز می کند.»

پس از 1 ساعت و 29 دقیقه درحداکثر ارتفاع 301 کیلومتری به دور زمین چرخید. مأموریت در آستانه‌ تبدیل به یک فاجعه قرار گرفت. در حین بازگشت، کابل‌هایی که بخش فرود فضاپیما را به بخش سرویس متصل می‌کردند، جدا نشدند؛ در نتیجه لرزش شدیدی در هنگام ورود مجدد به جو زمین ایجاد شد. سپس طبق برنامه، گاگارین در ارتفاع 7000 متری از کپسولش خارج شد و با استفاده از چتر نجات در ساعت 10:55 در نزدیکی رودخانه ولگا فرود آمد.

در طول پرواز 108 دقیقه‌ای مداری تاریخی، گاگارین توانست از طریق لوله‌های فشرده غذا بخورد و مأموریت را با استفاده از یک رادیو با فرکانس بالا و یک کلید تلگراف کنترل کند.

بازگشت به زمین

گاگارین در گزارش پرواز خود چنین نوشته است:

« احساس بی وزنی در مقایسه با شرایط زمین تا حدودی غریب بود. در اینجا، احساس می کنید که در حالت افقی در بند آویزان هستید. احساس می کنید که معلق هستید.»

• 

• 

• 

ویدئوی استقبال مردم از نخستین فضانورد، یوری گاگارین، پس از پرواز به فضا

پس از پرواز، شوروی از خبرنگاران خارجی دعوت کرد تا در یک کنفرانس خبری در مسکو شرکت کنند. نمایندگان حزب کمونیست مراقب بودند که پاسخ‌های گاگارین از پیام مدنظر منحرف نشود.

پس از این سفر، به او نشان لنین ( بنیان‌گذار اتحاد جماهیر شوروی) و عنوان قهرمان و خلبان فضانورد اتحاد جماهیر شوروی اعطا شد. بناهای یادبودی از گاگارین برپا شد و در بزرگداشت او، خیابان‌هایی در سرتاسر شوروی گاگارین نام‌ گرفتند. شوروی تورهای مختلفی برای تبلیغ گسترده این دستاورد عظیم برگزار کرد و نخستین فضانورد تاریخ به شهرتی جهانی دست یافت. تنها در چهار ماه اول، او به برزیل، بلغارستان، کانادا، کوبا، چکسلواکی، فنلاند، مجارستان و ایسلند سفر کرد. به دلیل محبوبیت فراگیر، جان اف کندی، رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا، گاگارین را از بازدید این کشور منع کرد.

در سال 1962 به عنوان معاون شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی شروع به خدمت کرد. پس از آن به مرکز آموزشی استار سیتی (Star City) بازگشت و چند سالی را صرف طراحی یک فضاپیما با قابلیت استفاده مجدد کرد. گاگارین در ژوئن 1962 به درجه سرهنگ دوم و سپس در نوامبر 1963 به درجه سرهنگ ترفیع یافت. در همین حین، مقامات شوروی به سبب حفظ امنیت جانی قهرمان ملی خود در تلاش برای دور کردن گاگارین از پرواز بودند.

مأموریت مرگبار سایوز-1

در اواخر دهه، گاگارین با امید به بازگشت به فضا تمرینات خود را از سرگرفت. در سال 1967، گاگارین به عنوان خلبان پشتیبان ولادیمیر کوماروف در مأموریت سایوز-1 منتصب شد. هدف مأموریت دیدار با فضاپیمای سایوز-2 و جابه‌جایی اعضا بین فضاپیماها بود که به دلیل لغو پرتاب سایوز-2 ناشی از رعدوبرق، محقق نشد. این مأموریت در 24 آوریل سال 1967 انجام شد؛ کوماروف با موفقیت به جو زمین بازگشت، اما چتر نجات او باز نشد. کوماروف، اولین قربانی پروازهای فضایی، در سقوطی مرگبار جان باخت.

برخی از دست‌اندرکاران مأموریت به‌ظاهر می دانستند که سیستم سایوز دارای نواقصی است. به گفته دوستان کوماروف، وی احتمال می‌داد که مرگ را پیش روی داشته باشد، اما از آن‌جایی که نمی‌خواست دوستش گاگارین کشته شود، مأموریت را رها نکرد.

• 

• 

پایان مرگبار پرواز کوماروف، ممنوعیت گاگارین را از تمرین و شرکت در پروازهای فضایی به دنبال داشت. در 17 فوریه 1968، گاگارین با موفقیت از پایان‌نامه مهندسی هوافضا خود با موضوع پیکربندی آیرودینامیک هواپیماهای فضایی دفاع کرد و از آکادمی مهندسی نیروی هوایی ژوکوفسکی فارغ التحصیل شد. او دیگر هرگز به فضا نرفت اما در آموزش فضانوردان دیگر مشارکت فعالی داشت.

بار شهرت

علی‌رغم تلاش گاگارین برای حفظ یک روال عادی، شهرت زندگی‌ وی را دگرگون کرد. برنامه‌های فشرده و بی‌امان به ناچار او را به سمت رویدادهایی سوق می‌دادند که هر بار از او انتظار می‌رفت نوشیدنی الکلی بنوشد. زندگی خصوصی او بیش از هر جنبه دیگری متأثر از این وقایع شد.

زمانی که گاگارین در تفرجگاهی در دریای سیاه بود، همسرش او را با زنی دیگر، پرستاری به نام آنا، در اتاقی یافت. جزئیات ماجرا مبهم هستند، اما گاگارین آن شب از پنجره طبقه دوم به پایین پرید و با پیشانی‌ به سنگی برخورد کرد. اولین نفری که بالای سر او رسید، نیکلای کامانین، رئیس آموزش فضانوردان، بود. حجم چشم‌گیر خون‌ریزی، کامانین را به این باور سوق داد که گاگارین به خود شلیک کرده است! این سقوط باعث آسیب جدی به صورت گاگارین شد و یک زخم قابل مشاهده در بالای پیشانی او باقی گذاشت.

مرگ در سانحه

در تاریخ 27 مارس سال 1968، گاگارین با جنگنده میگ-۱۵ (MiG-15UTI) به همراه ولادیمیر سریوگین، مربی پرواز، برای یک پرواز آموزشی معمولی از پایگاه هوایی چکالوفسکی به پرواز درآمد، اما این پرواز پایان غم‌انگیزی داشت: هواپیمای آنها در نزدیکی شهر کیرژاچ سقوط کرد.

گاگارین در در دیوار کرملین، در میدان سرخ آرام گرفت. پس از مرگ او، شهر گژاتسک به گاگارین تغییر نام داد.

علت حادثه و چرایی عدم خروج گاگارین و کمک‌خلبان وی پیش از سقوط با سرعت 600 کیلومتر بر ساعت، مشخص نیست. اما بسیاری نظریه‌های فراوانی را در بررسی آن ارائه کرده‌اند:

• همکار فضانورد گاگارین، الکسی لئونوف، بر این باور است که یک جت سوخو، که در ارتفاعی کمتر از حداقل سطح خود پرواز میکرده، از چند متری هواپیمای گاگارین عبور کرده است. تلاطم ناشی از آن جنگنده را وارد چرخشی کرد که از آن بازنگردید.

• این احتمال نیز وجود دارد که خدمه یا خلبان قبلی دریچه هوای کابین را باز گذاشته و عامل کمبود اکسیژن و ناتوانی در کنترل هواپیما شده باشد.

• این سقوط هم‌چنین منجر به تئوری‌های توطئه و گمانه‌زنی‌هایی شد؛ از ادعاهایی که گاگارین مست بوده تا ادعاهایی مبنی بر این‌که او را مغرضانه و در پی اختلاف با رهبر شوروی، لئونید برژنف، به قتل رسانده‌اند.

• 

• 

• 

ویدئوی مراسم ترحیم یوری گاگارین در مسکو.

علت سقوط هرچه که باشد، از آن زمان، صدها نفر در فضا پرواز کرده‌ا‌ند. همه آنها رد پای جوان اهل کلوشینو را دنبال کرده‌اند که به سوی ناشناخته‌ها پرواز کرد.

سؤالات متداول